Skolioz nədir

Omurgamız başımız ilə qıçlar arasında uzanan və bədən ağırlığımızın üçdə ikisini daşıyan bir körpü kimidir. Omurgamız, omur deyilən 23 dənəsi hərəkətli ümumi 33 sümükdən ibarətdir.

Bu sümüklər bir-birlərinə bağ toxuması, oynaqların və disk dediyimiz yastıkçıklarla bağlanır.

Eyni zamanda hərəkətləri təmin edən və onurğaların hər birinə bağlanan güclü onurğa ətrafı əzələlərimiz vardır.

Mərkəzi sinir sisteminin ən əhəmiyyətli hissələrindən biri olan onurğa iliyi də onurğanın içində yer alır. Onurğa, Omuriliği içində saxlayar və qoruyur.

Onurğa iliyi beyin ilə qol, gövdə və qıçlar arasında əlaqəni təmin edən və beyindən bu bölgələrə əmr gətirən və aparan sinir toxumasından ibarətdir. Eynilə bir elektrik kabeli kimi vəzifə edərək; əl və qollarımızı, ayaq və bacaklarımızın, duyğu fonksiyonumuzun işini təmin edər.

Onurğa ayrıca nəfəs almamıza köməkçi olur, sidik və nəcis funksiyalarını nəzarət edir.

Omurgamız bədənimizi çevirməyimi, başımızı çevirmemizi etməyə imkan verir. Daxili orqanları qoruyur.

Sağlam bir onurğa üçün dik dayanmaq, ağır yük qaldırmamaq və doğru oturmaq əhəmiyyətlidir.

Skoliozun görülmə sıxlığı

Skolyoz, cəmiyyətdə təxminən% 2 ilə 4 nisbətində görülər.

Bunlardan çox böyük bir qisimi aşağı dərəcəli eğriliklerdir. Qız uşaqlarda kişi uşaqlara görə təxminən 8-10 qat daha tez görülə bilər.

Onurğasında əyriliyi olan insanların ancaq yüzdə 10-skolyoz, müalicə tələb edəcək dərəcəyə irəliləyər.

Nizamlı məşq etmə, kürək əzələlərini güclü tutma, kondisyonu artırma və daha formada olma skolyoz təqibinin və müalicəsinin dərhal hər pilləsində yer alan imtina elementlərdəndir.

Skolioz növləri

İdiopatik skolioz (Səbəbi bilinməyən skolioz)

Ən sıx görülən skolyoz növü; səbəbi tam olaraq aydınlatılamayan ‘idiopatik’ skolyozdur. Onurğada yana doğru əyilmə ‘S’ və ya ‘C’ şəkilli ola bilər. Yana doğru əyilmə xaricində onurğaların öz ətraflarında dönməsi də ən yüngül formalar daxil olmaqla bütün idiopatik skolyozlarda görülür. Onurğalardakı bu dönmə kürəkdə və ya diyar asimmetrik çıxıntılar meydana gəlməsinə səbəb olur.

Sinir-əzələ skoliozu

İkinci ən sıx görülən skolioz növü neuromuscular skoliozdur. Neuromuscular skoliozun əsas səbəbləri arasında əzələ və ya sinir xəstəlikləri iştirak ala bilməkdədir. Sinir xəstəlikləri beyin və onurğa iliyindən qaynaqlana biler əzələ xəstəlikləri isə uşaqlıq və daha irəlidəki dövrlərdə görülə bilər. Neuromuscular skolyozda, idiyopatik skolyozun əksinə tənəffüs çətinliyi və duyğu qüsurlarına daha çox rastlanabilmektedir. Tənəffüs problemləri, rabitə pozuqluqları, duyğu qüsurları və epileptik nöbet kimi səbəblərdən ötəri müalicə müddətində skolioz közsəsi kullanılmayabilir. Skoliozun bu növündə cərrahi müdaxilə üçün daha kiçik yaşlar seçim edilə bilər. Füzyon müalicəsi tətbiq edile biler.

Anadangəlmə skolioz

Üçüncüsü anadangəlmə skoliozdur. Ana qarınındakı uşağın inkişafı əsnasında ortaya çıxan onurğa anomalilerine bağlı bir skolyoz növüdür. Anadangəlmə skolyoz ilk illərdə sürətli bir irəliləmə göstərir. Bu səbəblə erkən dövrlərdə ortaya çıxan anadangəlmə skolyozun müalicə müddəti kiçik yaşlarda cərrahi müdaxiləni tələb edə bilər.

Bunların xaricində, nörofibromatozis, müxtəlif romatizmal xəstəliklər, osteogenezis imperfecta, Marfan sindromu, Ehler Dsanlos kimi müxtəlif bağ toxuması xəstəlikləri, onurğa qırıqları, onurğa infeksiyaları, Morquio, Gaucher xəstəliyi kimi müxtəlif metabolik xəstəliklər və bəzi genetik sendromik xəstəliklər skolyoza səbəb ola bilər.

Skoliozun müalicəsi

Skoliozun müalicə müddəti skolioza səbəb olan xəstəliyə və adamda ibarət skolioza görə dəyişənlik göstərir. Yəni bəzi xəstələr üçün müalicə müddəti təbii axışında davam edərkən; kimi xəstələrdə isə adamın müalicəyə verdiyi cavab skoliozun növünə görə değişebilmektedir. Skolioz uşaqlıq və yetkinlik dövründə böyümə ilə irəliləmə göstərməkdədir. Yəni, onurğanın əyriliyi daha da artmaqdadır.

Bütün bu səbəblərdən ötəri skolyoz üçün bütün vəziyyətlərə tətbiq oluna doğru və tək bir müalicə variantı yoxdur.

Skoliozun tanı aldığı yaş, əyriliyin yeri və dərəcəsi, skoliozun meydana gətirən səbəblər, müayinə tapıntıları və radiologiya tədqiqlər alınan məlumatlar araşdırılaraq, yəni skolyoz üçün ediləcək müalicə  xəstədən xəstəyə dəyişəcək şəkildə tətbiq olunur.

Hər bir müalicə variantı öz içərisində, xəstəyə görə dəyişiklik göstərsə də skolioz diaqnozu aldıqdan sonra ümumi olaraq üç alternativ yol mövcuddur. İlk variant izleme və 20-25 dərəcədən kiçik əyriliklər üçün uyğundur və müəyyən aralıqlar ilə təqib etməkdən, idman fəaliyyətləri və ümumi bədən kondisyonunu artırmaqdan ibarətdir.

Skolioza xüsusi fizika müalicə məşqləri faydalı ola bilər. Ancaq bu məşqlər üçün zamanlama əhəmiyyətlidir. Çox erkən yaşda başlanan məşqlər, uşaqda erkən bıkkınlığa səbəb ola bilər. Bunun nəticəsində məşqin əsl lazımlı ola biləcəyi və sürətli böyümənin olduğu irəli yaşlarda uşaq məşq etmək istəməyə bilər.

İkinci variant korset müalicəsidir. Əyriliyi 20-40 dərəcə arasında olan və böyümə potensialı olan kəslərdə təsirli olan bir üsuldur. ABŞ və Kanadada çox mərkəzli olaraq həyata keçirilən və erkən dövr nəticələri 2013 nəşr olunan bir iş, korset istifadə edən xəstələrin əməliyyat olma riski, istifadə etməyənlərə görə daha aşağı olduğunu açıqca göstərmişdir. Yəni korset istifadə əməliyyat olma ehtimalı düşməkdədir. Bu erkən nəticə iş dayandırılıb və bütün xəstələrə korset verilməsi qərarlaşdırılmışdır. Korsenin gündə 20-23 saat taxılı qalması təsir göstərmə baxımından əhəmiyyətli olmuşdur.

Digər bir variant isə cərrahi müalicə edir. Cərrahiyyə ümumi olaraq 40-45 dərəcə üzərindəki əyriliklərdə gündəmə gəlir. Ağciyər inkişafının tamamlandığı yeniyetmələr və yetkinlərdə düzəltmə və dondurma (sabitleyici) əməliyyatları tətbiq olunar. Cərrahiyə daxil edilən omurlarda hərəkət məhdudlaşdırması ediləcəyi üçün mümkün olan ən az səviyyədə əməliyyat edilərək ən çox düzəlmə təmin edilə bilməsi üçün əməliyyat əvvəli hazırlıq və planlaşdırma əhəmiyyətlidir.

Skolioz müalicəsində yeniliklər

Skolyozun görüldüyü 10 yaş altındakı uşaqlarda böyüməyi və ağciyər inkişafını engelleyeceği üçün dondurma əməliyyatlarından uzaq dayanılması lazımdır. Uşaqlarda klassik cərrahi üsul, onurğaya yerləşdirilən çubuqların dondurma əməliyyatı etmədən 6 ayda bir uzadılmasının. Bu klassik üsulda rodlar bədənə yerləşdirilmiş və 6 aylıq aralarla təkrarlayan əməliyyatlar ilə uzanma sağlanırdı. Bu əməliyyatların xəstə və yaxınları üzərində yaratdığı stress, fəsadlar və iqtisadi külfət həkimləri başqa həllər axtarışa yönəltmişdir. Bu işlərin sonunda icad edilən maqnetik rodlar istifadə, uzamalar 2-3 ayda bir poliklinika şərtlərində uzaqdan əmr ilə edilə bilər.

Skolyozun cərrahi müalicəsindəki əhəmiyyətli bir qayğı da əməliyyat zamanı xəstələrin iflic olması riskidir. Daha əvvəl əməliyyat zamanı edilən müdaxilələrin onurğa iliyi üzərindəki təsirləri görülemiyor, ancaq əməliyyatın sonuna doğru xəstələr uyandırıldığında iflic olub olmadıqları anlaşılabiliyordu. Bu əməliyyat xəstə üçün çətinlikli olmaqla birlikdə, əməliyyatın sonunda anlaşılabildiği üçün müdaxilə də gec qalınırdı.

Əməliyyat zamanı sinirlərin funksiyalarını davamlı olaraq göstərən nöromonitorizasyon əməliyyatı ölkəmizə 4-5 il əvvəl gəlmiş və bu gün artıq geniş istifadə olunur. Beləliklə əməliyyat zamanı sinir yaralanmasına səbəb ola biləcək hər hansı bir əməliyyatın yaratdığı təsir dərhal aydın olmaqda və lazımlı müdaxilə edilməkdədir. Nöromonitorizasyon texnikası daha əvvəllər zaman zaman iflic ilə sonlanabilecek bu əməliyyatların təhlükəsizliyini ciddi nisbətdə artırmış və bir zamanlar iflic qorxusuyla tapılmayan əməliyyatların indiki vaxtda uygulanabilmesine imkan təmin etmişdir. Bu texniki sayəsində mürəkkəb əyriliklər düzəldiləbiler.

Skolyoz əməliyyatları ilə əlaqədar ən əhəmiyyətli problemlərdən biri də onurğanın sabitlenip müəyyən qisimdə onurğa hareketliliğinin aradan qalxmasıdır. Onurğa cerrahlarının dondurma əməliyyatı etmədən, onurğanın böyüməsinə və hərəkətli qalmasına icazə verəcək bir düzəltmə texnikası ilə əlaqədar işləri yavaş-yavaş meyvələrini verməyə başlamışdır.

Onurğasında skolyoz olub hələ də böyümə potensialı olan xəstələrdə “gərdirmə metoddan” olaraq adlandırılan bir üsul inkişaf etdirilmişdir. Bu üsulda kürək eğriliklerinin xarici bükey tərəfinə endoskopik cəhdlə tərəfdən vida qoyulmaqdadır və bu vintlər qalın bir ip ilə bağlanıb gerdirilerek bir miqdar düzəlmə təmin edilməkdə və əyriliyin xarici bükey tərəfinin böyüməsi maneə törədilməkdədir. Beləliklə daxili bükey tərəf böyüməyə davam edərkən xarici bükey tərəfin böyüməsi vidalara bağlı ip sayəsində dayanmaqda və zaman içində əyrilik özbaşına düzelmektedir .

Skolioz dərəcələri

Skolyoz diaqnozu onurğa əyriliyinin dərəcəsinə baxılaraq qoyular. Ayaqda çəkilən rentgen filmində ön-arxa və tərəfdən görüntü alınır. Onurğanın görünüşünə görə əyrilik, bir bucaq olaraq dərəcə cinsindən qiymətləndirilir. Skolyoz dərəcəsini ölçən bucağa “COBB bucağı” deyilir.

10 dərəcənin altındakı əyriliklər skolyoz deyil, asimmetriya olaraq təyin olunar. Skolyoz diaqnozu üçün əyriliyin 10 dərəcə üzərində olması lazımdır.

Onurğada birdən çox əyrilik varsa tək bir skolyoz dərəcəsindən deyil skolyoz dərəcələrindən bəhs etmək lazımdır.

Onurğada tez görülməyən əyrilik varsa (məsələn. Sinənin sol tərəfindəki əyrilik) və ya digər ifadə edilərin varlığında MR və digər əlavə araşdırmalar istifadə edilir

Skolyozun qiymətləndirilməsində skolyometre adlı bir ölçər də istifadə edilər. Ancaq əyrilik deyil eğriye yoldaşlıq edən rotasyonun (dönmənin) dərəcəsi ilə müəyyən edilir.

Skolyometre nəticəsində da dərəcə ilə ifadə edilir ancaq skolyoz dərəcəsindən fərqlidir. Filmdə ölçülən dərəcə eğikliği, skolyometre ilə ölçülən dərəcə isə donuqluğu göstərir.

Skolioz Dərəcəsi və Müalicə üsulu seçimi

20 dərəcənin altındakı əyriliklərdə xəstə yaxından izlənir. Eyni zamanda kürək və bel məşqləri ilə üzmə məsləhətdir. Hər hansı bir cəhd (korset müalicəsi ya da cərrahı) edilməz.

Skolyoz dərəcəsi 20-40 dərəcə arasında və böyümə potensialı olan kəslərdə korset müalicəsi seçim edilə bilər

Skolyozun dərəcəsi 40 dərəcədən çoxdursa isə skolyoz əməliyyatı gündəmə gəlir.

Skolyozun irəliləmə potensialı və böyümənin durmuş olub olmadığı müalicə qərarını təsir edər. Məsələn 8 yaşında, 30 dərəcə əyriliyi olan uşağın müalicəsi ilə 18 yaş, 30 dərəcə əyriliyi olan gəncin müalicəsi fərqlidir. Uşaq nə qədər kiçik olursa, əyriliyin irəliləmə potensialı o qədər yüksək seyr eder.

Böyümə çağındakı bir uşaqda kürəkdəki əyrilik 40 dərəcənin üzərinə çıxmışsa beldeki əyrilik 35 dərəcənin üzərinə çıxmışsa bu uşaqlarda mütləq əməliyyat məsləhətdir.

Böyüməsini tamamlamış kəslərdə kürəkdəki əyrilik 50 dərəcənin üzərində, beldeki əyrilik 40 dərəcənin yerləşirsə, böyümə dayanmış olmasına baxmayaraq zaman içində bu əyrilikləri irəlilədiyi bilindiyi üçün əməliyyat məsləhətdir.

Skolioz əməliyyatı necə aparılır

Skolioz əməliyyatında, sağ və sol onurğa bölgəsinə əyriliyi müalicə etməsi adına metal çubuqlar yerləşdirilir. Bu metalların onurğaya edəcəyi təzyiq ilə birlikdə əyrilik problemi uzun vəd edə ortadan qaldırılır. Vidalar və metal çubuqlar əsl vəzifəsi əyriliyi düzəltmə adına ehtiyac duyulan təzyiqi təmin etməkdir. Vidalar, hər omurda iki ədəd olan pedikül yerləşdirilməkdədir. Vintləri sahib olduğu boşluklu qisimlərə da çubuqlar əlavə olunur. Metal parçaların paslanmayan polad və titan olduğunu da ifadə etmək lazımdır. Əməliyyat sonrası yaxşılaşma anlıq olaraq meydana gəlməz və çubuqların funksiyasını yerinə yetirməsi ilə birlikdə uzun vəd edə bir yaxşılaşma müddəti mümkün hala gəlir.

Skolioz müalicəsində xüsusilə uşaqlarda cərrahi müdaxilə, riskli olaraq tanımlansa da bu müdaxiləyə ehtiyac duyulmaqdadır. Onurğasında əyrilik ya da bükey quruluşlanma problemi təsbit edilən uşaqlarda əməliyyata ehtiyac qalmadan fərqli müalicə üsulları də üstünlük edilə bilməkdədir ancaq bu onurğanın əyrilik dərəcəsinə bağlıdır. Riskə bağlı iflic səbəbiylə xəstələrin böyük bir qismi onurğasında var olan problem ilə həyatlarına davam etməyi üstün edir. Əməliyyatın daşıdığı risklər ya da müalicəyə qarşı var olan ön mühakimə, nə təəssüf ki xəstələri əməliyyat masasından uzaq tutur.